ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΑΓΙΟΥ ΘΩΜΑ
Του Δακανάλη
Μανόλη πρώην Αγρονόμου
Ο Άγιος Θωμάς Μονοφατσίου (υψ530μ) είναι ένα θεαματικό χωριό, με έντονο
ανάγλυφο, πλούσια βλάστηση, πορώδη βράχια φέροντας τα ανεξίτηλα σημάδια του παρελθόντος.
Για τους φανατικούς των μεταφυσικών θεωριών είναι το κατάλληλο μέρος.
Στον
Άγιο Θωμά γεννήθηκε το 1770 ο Δημήτριος Λόγιος ή Βαρούχας, που σπούδασε ιατρική
στην Πάδοβα. Μετά την εκτέλεση του άνδρα της αδελφής του από το γενίτσαρο Ντελή
Ξεϊνόγλου, αγόρασε όπλα και άρχισε την κλέφτικη ζωή. Επιχειρώντας να σκοτώσει το φοβερό γενίτσαρο Αγριολίδη στον
Άγιο Ιωάννη στη Μεσαρά, κατόπιν προδοσίας τραυματίστηκε θανάσιμα.
Όλα συνηγορούν ότι στη θέση του σημερινού
οικισμού, υπήρξε σημαντική αρχαία διαχρονική εγκατάσταση, η οποία συνδέεται με
τα χριστιανικά χρόνια. Ο Άγιος Θωμάς
είναι μια «Λαξευτή πολιτεία», η ιστορία της οποίας χάνεται στην
αρχαιότητα.
Το
χωριό αναφέρεται σε έγγραφο του 1371 με την ονομασία Agios Thomas. Την αρχαία
πόλη τη βρίσκουμε με τα ονόματα Θεναί, Αρκαδία και Παννόνα, που είναι η
επικρατέστερη και μας παραπέμπει στον τραγοπόδαρο θεό Πάνα.
Ο αρχαιολόγος Pol Faure συνδέει το όνομα της με
τον θεό Πάνα, γιατί συνδυάζει όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία της λατρείας του
Πάνα, με οργιώδη βλάστηση, ποιμενική ζωή και λατρευτικά σπήλαια. Η Παννόνα ή
Πανόνα αναφέρεται από τον γεωγράφο Πτολεμαίο
ως μεσόγεια πόλη της Κρήτης.
Η Ακρόπολη βρίσκεται βόρεια του χωριού στον
πέτρινο λόφο του Αγίου Γεωργίου, με φανταστική θέα. Η θέση της είναι οχυρά,
στρατηγικής σημασίας και προστατεύεται από μεγάλα βράχια. Σήμερα βρίσκεται εκεί
πάνω το νεκροταφείο του χωριού. Ανεβαίνοντας συναντάμε λαξευμένα βράχια, με ντουλάπια,
ερμάρια και στην κορφή σμιλευμένες δεξαμενές
στο βράχο ελληνορωμαϊκών χρόνων.
Εντυπωσιάζει ο πελώριος βράχος που στηρίζεται
πάνω σε μικρότερους, τώρα και χιλιάδες
χρόνια και αποτελεί μόνιμη απειλή για τους κατοίκους της περιοχής. Τον ονομάζουν «Καβαλάρη». Αποτελεί δε το «σήμα
κατατεθέν του χωριού».
Η Μεγάλη Νεκρόπολη βρίσκεται ανατολικά του Αγίου Θωμά περίπου 200
μέτρα στο δρόμο προς τα Αρδάχθια, οικισμό του Αγίου Θωμά. Είχε Ιερό αφιερωμένο
στις χθόνιες θεότητες, η
σπουδαιότητα του Ιερού αυτού ασκούσε επιρροή στους Κρήτες της εποχής εκείνης
και έτσι δημιουργήθηκε γύρω από αυτό μεγάλη νεκρόπολη. Σύμφωνα με την παράδοση
υπήρχε εκεί θέατρο και βωμός.
Εδώ λατρεύονταν θεότητες όπως ο Διόνυσος, Δήμητρα και Περσεφόνη. Την Περσεφόνη
απήγαγε ο Πλούτωνας, την οδήγησε στον Κάτω Κόσμο και ανασταίνεται κάθε
άνοιξη συμβολίζοντας έτσι την αναγέννηση
της φύσης.
Ο πιο μεγάλος και καλοδιατηρημένος τάφος στα χριστιανικά χρόνια μετατράπηκε
σε ναό της Παναγίας της Σπηλιώτισσας 1ος αι. Ο τάφος αυτός είναι δίπλα στο ιερό της «Δήμητρας και Κόρης», όπου υπάρχει ακαταλαβίστικη επιγραφή
σκαλισμένη στο βράχο στολισμένη με φύλλο
κισσού και γράφει:
ΘΕΑΙΣ ΔΗΜΗΤΡΙ ΚΑΙ ΚΟΡΗ
ΛΑΡΚΙΑ ΑΡΤΕΜΕΙΣ ΕΚ
ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ
Κατά μια εκδοχή σημαίνει: «μια Κρητικοπούλα που έζησε την εποχή του Χριστού και ονομάζονταν
Άρτεμις από το γένος των Λοκριδών, δαπάνησε για τη λάξευση και διαμόρφωση του
βράχου στο σημείο αυτό, όπου τοποθέτησε ανάθημα, αφιερωμένο στις θεές Δήμητρα
και Κόρη. Πιθανόν τα αγάλματα τους».
Δυο λαξευμένοι
τάφοι βρίσκονται δυτικά της επιγραφής του Ιερού και άλλοι δυο απέναντι
στο πλάτωμα της επιγραφής. Αποτελούνται από
μεγάλες αίθουσες τελετουργικού χαρακτήρα και χρονολογούνται από τη
ρωμαϊκή εποχή.
Στο
συγκρότημα της Σπηλιώτισσας ανήκει ο πιο εντυπωσιακός τάφος της νεκρόπολης.
Είναι ένας μεμονωμένος μονόλιθος, που έχει λαξευτεί κατάλληλα
εσωτερικά-εξωτερικά και χρησιμοποιήθηκε ως οικογενειακό μαυσωλείο. Στα
Χριστιανικά χρόνια μετατράπηκε σε ναό και τιμάται στη μνήμη του Αγίου Ιωάσαφ του Πρίγκιπα των Ινδιών. Ο ναός
αυτός ανήκει στη σπάνια κατηγορία των μονολιθικών ναών της Ορθόδοξης ναοδομίας.
Η νεκρόπολη αυτή είχε συνδεθεί με την ακμαία
πόλη της Ριζινίας, που βρίσκονταν στην θέση Πατέλα του χωρίου Πρινιάς. Στον
επαρχιακό δρόμο Πρινιά-Ασίτες υπάρχουν δυο παρόμοιοι καλλιτεχνικά λαξευμένοι
τάφοι στο βράχο.
Οι
αρχαίες συνήθειες ήταν συνδεδεμένες με το
χθόνιο. Ανάμεσα στο Ιερό και το πλάτωμα
με τους τάφους υπήρχε μια χαώδης τρύπα, μέσα από την οποία περνούσε ορμητικός
χείμαρρος. Ίσως να συμβόλιζε τον Αχέροντα ποταμό μέσω του οποίου οδηγούνταν οι
ψυχές στον Κάτω Κόσμο. Στην τρύπα αυτή έριχναν μετά την ταφή πλυμένα τα ρούχα
των θανόντων, μαζί με άλλα αγαπημένα προσωπικά τους αντικείμενα, για να τα
χρησιμοποιήσουν στον Κάτω Κόσμο. Κατά τη διάνοιξη του δρόμου προς τα Αρδάχθια
έκλεισαν με τσιμέντο την τρύπα του Άδη.
Ταφικό
συγκρότημα στην «Γριά Μάντρα». Το άλλο συγκρότημα των τάφων βρίσκεται τη
θέση Γριά Μάντρα νότια του χωριού. Ένα
μονοπάτι με καλντερίμι περνά από το άγαλμα του Λόγιου και μας οδηγεί στους
σμιλευμένους τάφους. Ο περιβάλλοντας χώρος είναι καλά διαμορφωμένος.
Οι λαξευμένοι 6 τάφοι στα βράχια
είναι μικρότεροι από τους προηγούμενους και πιο επιμελημένοι. Στο εσωτερικό
διατηρούνται σε άριστη κατάσταση οι λάρνακες και τα ερμάρια για τις προσφορές.
Οι παραπάνω τάφοι χρονολογούνται από τη Ρωμαϊκή εποχή και μοιάζουν καταπληκτικά
με τις διάσημες λαξευμένες σπηλιές των Ματάλων.
Οι φωτογραφίες είναι στις 23-8-2020 κατά την επίσκεψη μας στον Άγιο Θωμά.-
Πηγές:
Βικιπαίδεια
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Θεοχάρη
Δετοράκη σελ. 306.
Κρητικό Πανόραμα τεύχος 27 σελίδες 60-93 (Γ.
Σταματάκης).
Βιβλίο. ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΑΙ Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ Νομαρχίας Ηρακλείου σελ.510-11.
Ιστολόγιο Cretazine.
 |
| Στη Γριά Μάντρα |
 |
| Γριά Μάντρα |
 |
| Εσωτερικό τάφου |
 |
| Γριά Μάντρα |
 |
| Γριά Μάντρα |
 |
| Ακρόπολη |
 |
| Στην Σπηλιώτισσα |
 |
| Στην Σπηλιώτισσα |
 |
| Τοποθετούσαν δοκάρι |
 |
| Παναγία Σπηλιώτισσα |
 |
| Εσωτερικό Σπηλιώτισσας |
 |
| Μεγάλος τάφος στη Σπηλιώτισσα |
 |
| Εσωτερικό τάφου |
 |
| Δίπλα στη Σπηλιώτισσα |
 |
| Ιερό χθόνιων θεών |
 |
| Επιγραφή στο Ιερό |
 |
| Μεγάλος τάφος |
 |
| Μεγάλος τάφος |
 |
| Εσωτερικό του τάφου |
 |
| Ναός Ιωάσαφ |
 |
| Ερμάρια στην Ακρόπολη |
 |
| Ο βράχος της Ακρόπολης |
 |
| Σμιλευμένοι βράχοι |
 |
| Πάνω στην ακρόπολη |
 |
| Τάφος του Πρινιά |
 |
| Εσωτερικό τάφου |
 |
| Τάφος του Πρινιά |
