Σελίδες

Πέμπτη 20 Αυγούστου 2015

Η ΩΚΥΠΟΔΙΑ ΤΩΝ ΑΝΩΓΕΙΑΝΩΝ



                    MΑΝΟΛΗΣ ΜΙΧ.ΔΑΚΑΝΑΛΗΣ
                              ΠΡΏΗΝ  ΑΓΡΟΝΌΜΟΣ

                        Ω  Κ  Υ  Π Ο  Δ  Ι  Α 
        Τ  Ω  Ν    Α  Ν  Ω  Γ  Ε  Ι  Α  Ν  Ω Ν


         Οι Ανωγειανοί ζουν στις βόρειες πλαγιές του Ψηλορείτη σε μεγάλο υψόμετρο ωσάν τους Δωριείς της Πίνδου και ασχολούνται ως επί τω πλείστον με την κτηνοτροφία. Έχουν διαχρονικά αποκτήσει ελεύθερο πνεύμα, είναι ανυπότακτοι στον εκάστοτε κατακτητή, με τραχύ χαρακτήρα, πείσμα, αυταπάρνηση, ηρωισμό και αγάπη προς την ελευθερία. Με την πάροδο του χρόνου ατσαλώθηκε ο χαρακτήρας τους και απέκτησαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ένα από αυτά είναι η σωματική δύναμη σε όλο το σώμα, αλλά και στα πόδια. Διέσχιζαν κακοτράχαλα βουνά, φαράγγια, λαγκάδια, άλλοτε κυνηγημένοι από τον εχθρό και άλλοτε καταδίωκαν οι ίδιοι τον εχθρό. Κυνηγούσαν τα ζώα και τα θηράματα ως τροφοκυνηγοί, που ήταν ένας επί πλέον βιοποριστικός τρόπος ζωής. Η δύναμη αυτή στα πόδια εξελίχτηκε σε ωκυποδία (Ωκυποδία (η) [ουσιαστικό] το να τρέχει κανείς γρήγορα ωκύπους.1  Την ωκυποδία  των Ανωγειανών την έχουν υμνήσει κατά καιρούς διάφοροι ιστορικοί, συγγραφείς, αλλά και απλοί άνθρωποι σε όλη την Ελλάδα.
        Στην παρούσα εισήγηση καταγράφεται το φαινόμενο της διαχρονικής ωκυποδίας των Ανωγειανών από το 1770 που υπάρχουν έγγραφες μαρτυρίες μέχρι σήμερα.
         Το τελευταίο δράμα της ατυχούς επανάστασης του Δασκαλογιάννη το 1770 παίχτηκε στην Αράδαινα των Σφακιών, μιας και Ρωσική βοήθεια δεν στάλθηκε ποτέ.   Οι Τούρκοι κατέστρεψαν παντελώς τα Σφακιά και ο χειμώνας ερχόταν με τις πιο δυσοίωνες προβλέψεις. Ο Τούρκος Σερασκέρης Τοκμαζαδέ με την πρόφαση υπογραφής συμφωνίας και χορήγηση αμνηστίας παγίδευσε τους προκρίτους  των Σφακιών και τους φυλάκισε στον Κουλέ Ηρακλείου.
        Μπροστά στη φοβερή αυτή τροπή των πραγμάτων και την κατακραυγή για την αποτυχία του κινήματος, ο Δασκαλογιάννης αποφάσισε να παραδοθεί, με την ελπίδα ότι θα μπορούσε έτσι να ελαφρύνει τη θέση των συμπατριωτών του. Στις 17 Ιουνίου 1771 ο πασάς του Χάνδακα διέταξε και έγδαραν ζωντανό το Δασκαλογιάννη.
        Οι έγκλειστοι Σφακιανοί στον Κουλέ Ηρακλείου κατόρθωσαν μετά από τρία χρόνια να δραπετεύσουν μια νύκτα πέφτοντας από τα τείχη και όσοι δεν σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν έφθασαν στο δάσος του Ρούβα στον Ψηλορείτη σε  μια σπηλιά. 2
        Ο ιστορικός Βασίλης Ψιλάκης στο βιβλίο του ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ  1909 στη σελίδα 142, τόμος Γ, αναφέρει. Ο Κουρμούλης τους έκρυψε σε μια σπηλιά στο δάσος του Ρούβα και τους φρόντισε για 14 μέρες. Στο σπήλαιο πέθαναν από τις κακουχίες  ο Πρωτόπαπας των Σφακιών και δύο άλλοι Σφακιανοί. Ο ριμαδόρος της εποχής αφιέρωσε την παρακάτω μαντινάδα.
                 Όσοι κι αν είσθε χριστιανοί και βλέπετε τον ήλιο,
                 κλάψετε τον Πρωτόπαπα π΄ απέθανε στο σπήλιο.
       Στα Σφακιά στάλθηκε ο ωκύπους Ανωγειανός Γ. Σουλτάτος, για να ειδοποιήσει τους Σφακιανούς να τους συνοδεύσουν, γιατί ήταν αδύνατο να πάνε με τα πόδια.
      Ο ιστορικός Ι. Δ. Μουρέλλος  στο βιβλίο του ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ  1931 σελ.218, τόμος 1ος αναφέρει για το ίδιο θέμα: «Δεκαπέντε μέρες έμειναν μέσα στο Σπήλιο κάτω από την προστασία των Κουρμούληδων, ως ότου ειδοποιηθούν με τον περίφημο ανωγειανό δρομέα Γ. Σουλτάτο οι καπετάνιοι των Σφακιών και οι συγγενείς εκείνων που σώθηκαν, να στείλουν ζώα να τους πάρουν, γιατί ήταν αδύνατο να μετακινηθούν πεζοί ».
              Βλέπουμε ότι και οι παραπάνω δύο συγγραφείς αναφέρονται στην ταχύτητα του Ανωγειανού και ο μεν πρώτος τον αποκαλεί  ωκύποδα, ενώ ο δεύτερος περίφημο ανωγειανό δρομέα.
        Ο Αντιστράτηγος λογοτέχνης Δοκανάρης Ναπολέων που κατάγεται από το χωριό Κρητικά Κερκύρας και σήμερα κατοικεί στα Γιάννενα, έχει κάνει μια  εργασία  σχετικά με την ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ, την οποία έχει δημοσιεύσει στην ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ στα τεύχη 256, 257 Αθήνα 1980. 
         Από την έρευνα που έκανε στο φάκελο Κ113 γ των Γενικών Αρχείων του Κράτους, βρήκε ένα χειρόγραφο από 24 καλλιγραφημένες σελίδες. Το χειρόγραφο αυτό αναφέρεται στην επαναστατημένη Κρήτη και καλύπτει τη χρονική περίοδο από τον Ιούλιο του 1822 ίσαμε το Δεκέμβριο του 1823. Από το απόσπασμα αυτό έχει χαθεί το πρώτο και το τελευταίο μέρος του, έτσι δεν φαίνεται ποιος είναι ο συντάκτης του χειρόγραφου. Οι μακροχρόνιες έρευνές του κατέληξαν στο συμπέρασμα, ότι ο άγνωστος συγγραφέας είναι ο στρατηγός Ευστράτιος Πίσσας που κατάγεται από τη Σμύρνη της Μικράς Ασίας και ήλθε εθελοντής στην Κρήτη.
         Ο συγγραφέας αναφέρεται διεξοδικά στην άφιξη του Μανώλη Τομπάζη στην Κρήτη και δίνει αρκετές λεπτομέρειες για την πορεία των επιχειρήσεων.         Συνεχίζοντας τις αφηγήσεις του αναφέρει, ότι μετά από 10 ημερών πολύμοχθο πορεία, κατά την οποίαν είχαν εξασθενήσει οι σωματικές του δυνάμεις, έφθασε στο χωριό Κρουσώνας, όπου βρήκε το Ελληνικό στρατόπεδο. Το Τούρκικο στρατόπεδο  ήταν στον Άγιο Μύρωνα.
          Γύρω από τον Άγιο Μύρωνα υπήρχαν τα αλώνια του Μπεντρή Εφέντη  και αποφάσισαν να πάνε τη νύκτα, να κάψουν  τα σπαρτά και να πάρουν συγχρόνως όσα ζώα μπορούσαν. Κατά την υποχώρηση τους είχαν σκοπό να προσελκύσουν τους Οθωμανούς στο χωριό Κιθαρίδα, όπου είχε κρυφθεί δύναμη 300 ανδρών. Το σχέδιο πέτυχε απόλυτα χωρίς κανένα κώλυμα και οι  Οθωμανοί έπεσαν στην ενέδρα και δεν υπήρχε γι΄ αυτούς μέσο σωτηρίας.
         Στο σημείο αυτό παραθέτω ακριβή αντιγραφή της αφηγήσεως του συγγραφέα :  «Εν τη περιπτώσει ταύτη μοι εγένετο καταφανής η των Ανωγειανών ωκυποδία, και απεδείχθησαν αληθείς οι λόγοι των, ότι θα μας είναι χρήσιμοι εις το στρατόπεδον, καίτοι άοπλοι εν καιρώ καταδιώξεως του εχθρού». Ο συγγραφέας συνεχίζει την αφήγησή του και αναφέρει ότι κατεδίωκε ο ίδιος ένα Οθωμανό αξιωματικό. Την ώρα που ήταν έτοιμος να τον συλλάβει, άκουσε πίσω του ένα Ανωγειανό να φωνάζει: «Στάσου Αγά που φαγες τα σύγληνά μας». Και τότε με οργή με την μαγκούρα του κτύπησε στο κεφάλι τον Αγά και τον άφησε νεκρό. Του πήρε τα όπλα και εξοπλίστηκε. Στη μάχη αυτή εξοπλίστηκαν περίπου 300 Ανωγειανοί, οι οποίοι έκαναν δικό τους σώμα από 500 άνδρες.
       Ο λογοτέχνης Δοκανάρης μου έστειλε σε φωτοτυπία τη σελίδα που αφορά τη δράση των Ανωγειανών, από τις καλλιγραφημένες σελίδες του Πίσσα και την οποία επισυνάπτω στην παρούσα εργασία. 
                 « Ανωγειανοί, το ιππικόν της  Κρήτης »
       Στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ του Ηρακλείου ο δημοσιογράφος Γεώργιος Παράσχος στις  4 Ιανουαρίου  2011 δημοσίευσε  σπάνια κείμενα του 19ου και των αρχών του 20ου αι. με την υπογραφή των κορυφαίων του πνεύματος, της τέχνης, της πολιτικής και των Εθνικών αγώνων. Ένα από τα κείμενα με τον τίτλο ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ χαρακτηρίζει τους Ανωγειανούς «Το ιππικόν της Κρήτης», ωκύποδες και πετρίτες.  (Ανάρτηση ΑΝΩΓΗ στις 21-1-2001 ώρα 10,50 μμ).

       ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ:  «Το στρατόπεδο  των ανταρτών ήταν στα Λευκά Όρη και αποτελούνταν από εθελοντές Εύζωνους Σφακιανούς, Σεληνιώτες, «ολίγον πιο κατωτέρω το ιππικόν της Κρήτης όπως ονομάζομεν, οι Ανωγειανοί». Οι Ανωγειανοί κτενίζονταν ως νέοι Σπαρτιάτες, άλλοι καθάριζαν τα όπλα τους και γλεντούσαν με τη λύρα,  διότι όπως έλεγαν θα πολεμήσουν αύριο.
       -Τρεις τέσσερες Κρητικοί αντάρτες παρατηρούν την όλη κατάσταση και μετά από λίγο φωνάζουν, έρχεται ο Ανωγειανός και  παράλληλα θαυμάζουν την ωκυποδία των Ανωγειανών.
- Αλλ’ ιδέ κατωτέρω εκείνον τονΣφακιανόν, όστις πλησίον μένει της ημιόνου του   θωπεύουν ελαφρώς τα πλευρά της.
- Καπετάν Γιάννη, αναβοά προς αυτόν είς εκ τωνΑνωγείων πετρίτης, εν ω πλησίον ίσταται η καλλιβλέφαρος αυτού κόρη· μ’ αρέσει το μουλάρι σου στο Θεό μου!
- Κ’ εμένα η γλυκειά συντροφιά σου.
- Εδά στοιχηματίζουμε τότε;
- Σαν τί, αν αγαπάς το σταυρό;
- Παίρνει το φύσημα στο λαγκάδι και πέφτεις κατά πόδι της κυνηγώντας. Αν τήνε πιάσης κατά μεσής, δική σου στη ζωή και στ’ αστέρια.
- Αλληώς;
- Το χάνεις το μουλάρι σου, καπετάνιο!
Και ο γενναίος Σφακιανός μειδιά πλην αποφεύγει το στοίχημα της παρθένου, εν ώ η εύζωνος κόρη ερυθριά ως ρόδον εις το θώπευμα του ηλίου… Τοιαύτη των Ανωγειανών η ταχύτης!»
       Το έγγραφο στη συνέχεια αναφέρεται σε μια μάχη με τους Τούρκους.
«Και επειδή ο λόγος περί αυτής, έν επεισόδιον σας προσθέτω. Εις μίαν κατά των εχθρών μάχην, καθ’ ήν οι Ελληνες έφθασαν εκτός των Χανίων, είς τωνΑνωγειανών μετά των Τούρκων φερόμενος ήγγισεν εις την πύλην του Κάστρου. Κτυπά την πύλην επιφωνών· Ανοιξε, Μουσταφά, στο Θεό σου· άνοιξε, λέγω, για μια στιγμή.
Τρίζουν τα κλείθρα μανιωδώς, και πριν φανώσιν οι Τούρκοι-πώς, πότε, δεν ηξεύρω,-ήτον εκτός βολής ο Ανωγειανός!»
     Εδώ παρατηρούμε ότι ο συγγραφέας χαρακτηρίζει με πολλά κοσμητικά επίθετα τους Ανωγειανούς, άλλοτε τους παρομοιάζει, ως ιππικό της Κρήτης, ένα Ανωγειανό τον αποκαλεί πετρίτη, δηλαδή γρήγορο σαν το πετρογέρακο και τέλος τους δίνει το χαρακτηρισμό ωκύποδες. O Σφακιανός καπετάν Γιάννης από ότι είδαμε παραπάνω, απέφυγε το στοίχημα, γιατί δεν θα έπιανε το μουλάρι και θα το έχανε, έτσι έμμεσα με την άρνησή του επιβεβαιώνει την ωκυποδία του Ανωγειανού.
       Ο Εμμανουήλ Χαιρέτης ή Τορπίλης δάσκαλος από τα Ανώγεια, στα απομνημονεύματά εκτός των άλλων εγκωμιάζει τον ήρωα  οπλαρχηγό Εμμανουήλ  Νικολάου Τζιτζή (1844-1913), «ότι διεκρίνετο επί ωκυποδία  και μετριοφροσύνη…»
     Τον Αύγουστο του 1866 στη μάχη της Τυλίσσου πήρε ο Τζιτζής το βάπτισμα του πυρός και κέρδισε την εκτίμηση και το θαυμασμό των συμπολεμιστών του Ανωγειανών  και άλλων. Όλοι  έλεγαν με θαυμασμό μετά τη μάχη. « Είδατε μωρέ τον Τζιτζή, παντού ομπρός και είναι πρωτογλακιχτής».
      Τον Ιούνιο του 1867 ο Ομέρ Πασάς  επιτέθηκε με μεγάλες δυνάμεις κατά των Σφακιών. Κατά την επίθεση που έκαναν οι κρητικοί με σκοπό να εκδιώξουν τις Τούρκικες δυνάμεις που κατείχαν τις δεξαμενές, εφορμά πρώτος με μεγάλη ταχύτητα ο Τζιτζής με 50 Ανωγειανούς και καταλαμβάνουν το λόφο που δέσποζε των δεξαμενών.
       Ο συμπολεμιστής του οπλαρχηγός των Ανωγείων Δημήτρης Ε. Σμπώκος, είπε σχετικά για τον Τζιτζή: «Δεν τον εθαύμασα τόσον όταν εξόρμησε εναντίον των Τούρκων, όσον τον εθαύμασα όταν επέστρεψε προς αναζήτησιν του μαχαιριού. Αυτός ο άνθρωπος έχει καρδιά λεονταριού και φτερά στα πόδια του».
      Επίσης, το χαρακτηριστικό της ωκυποδίας εμφανίζεται στη μάχη που δόθηκε το 1867 από Ανωγειανούς με τη συμμετοχή του Καπετάν Κόρακα για να εμποδίσουν τους Τούρκους να περάσουν στο Μυλοπόταμο. Ο Τορπίλης στα απομνημονεύματά του στις σελίδες 14-15 αναφέρει: «ο ωκυποδέστατος  και γενναίος  Τζιτζής καταδιώκων ωσαύτως άλλη ομάδα εχθρών έρριψε αυτή εις την ενέδρα του γενναίου Σμπώκου και Νικολάου Κονιού….»
     Ο γιατρός  Γεώργιος Δακανάλης στα απομνημονεύματά του, αποκαλεί τον Τζιτζή, «Ο Μπότσαρης των Κρητικών Επαναστάσεων». 9, 10.
     Ωκύποδας ήταν ο Ανωγειανός Γιάννης Σαλούστρος ή Κεχρογιάννης, ο οποίος  λίγο πριν  από τη Μάχη της Κρήτης οδήγησε από τα Ανώγεια στην πηγή του Χριστού στο οροπέδιο της Νίδας ένα Άγγλο αξιωματικό. Την ώρα που έφθασαν, κοίταξε το ρολόι του ο αξιωματικός και είπε: «΄Ηρθαμε σε 2 ώρες και 10 λεπτά». Ο Άγγλος  φωτογράφησε το οροπέδιο της Νίδας, την ευρύτερη περιοχή και έκανε διάφορες  σημειώσεις πάνω  στο χάρτη που κρατούσε. Έβγαλε από το σακίδιο του  ένα χυμό, έβαλε νερό από την πηγή σε μια κούπα, ήπιε ο ίδιος και έδωσε  στον Κεχρογιάννη άλλη μια κούπα. Αναχώρησαν αμέσως για τα Ανώγεια με πολύ γρήγορο βήμα. Μόλις έφθασαν είπε: «΄Ηρθαμε σε 2 ώρες ακριβώς». Την ιστορία αυτή την άκουσα να τη διηγείται πολλές φορές ο ίδιος ο Κεχρογιάννης στο καφενείο, αλλά και ο Γρηγόρης Γεωργ. Σαλούστρος που μεσολάβησε να συνοδεύσει ο Κεχρογιάννης τον άγγλο στη Νίδα. Η διαδρομή Ανώγεια – Νίδα είναι περίπου τέσσερις ώρες. Ο ίδιος την έχω κάνει πολλές φορές ως ορειβάτης και έχω ιδία αντίληψη.
       Στις 16 Αυγούστου 1943 συνέλαβαν οι Γερμανοί στη Μεσαρά εφτά Ανωγειανούς, τους οποίους μετέφεραν στο χωριό Γρηγοριά με δυο μικρά αυτοκίνητα συνοδεία τεσσάρων Γερμανών. Εκεί θα τους παρέδιδαν στους γερμανούς που ανέβαιναν στον Ψηλορείτη. Μόλις σταμάτησαν τα αυτοκίνητα χάρη στην ωκυποδία τους, οι Βασίλης Θεοδ. Κουνάλης  και Γιάννης Σμπώκος έφυγαν ταχέως προς την έξοδο του χωριού εξαφανίστηκαν προς τις άγριες πλαγιές του Ψηλορείτη και σώθηκαν. Οι Γερμανοί άρχισαν να τους πυροβολούν και από την αναταραχή που τους δημιουργήθηκε ο ένας Γερμανός σκότωσε τον άλλο. Όλα αυτά έγιναν τόσο γρήγορα που οι άλλοι δυο Γερμανοί του δευτέρου αυτοκινήτου δεν πρόλαβαν ν΄ αντιδράσουν. Οι άλλοι Ανωγειανοί οδηγήθηκαν στην Αγυιά Χανίων και αργότερα τους επιβίβασαν σε πλοίο, που μετέφερε Γερμανούς και Ιταλούς στον Πειραιά, το οποίο βύθισαν οι σύμμαχοι στο Αιγαίο. 11
       Αρκετοί Ανωγιανοί κάνουν λόγο για την Ωκυποδία του συγχωριανού τους Λευτέρη Μασαούτη που πέθανε το 2010. Έφευγε το πρωί μετά το άρμεγμα των προβάτων από στη θέση «Τζιγκούνια» του Ψηλορείτη και πήγαινε στο μετόχι του Κουρουπά πάνω από το χωριό  Αληθινή στη Μεσαρά, για να ποτίσει το περβόλι. Επέστρεφε αυθημερόν πίσω στο μητάτο το απόγευμα πριν ακόμα ο γκαλονόμος (είναι αυτός που βόσκει τα γαλακτοφόρα πρόβατα) πάει τα πρόβατα στη μάντρα για το βραδινό άρμεγμα. Η απόσταση μετάβασης και επιστροφής είναι περίπου 40 χιλιόμετρα. Φεύγοντας έλεγε: «Θα πεταχτώ στου Κουρουπά να ποτίσω το περβόλι και θα επιστρέψω αμέσως».
       Οι περιπτώσεις της ωκυποδίας των Ανωγειανών είναι αμέτρητες, οι οποίες δεν μπορούν να καταγραφούν όλες. Όπως προκύπτει από τις παραπάνω βιβλιογραφικές αναφορές και παραδόσεις, δικαίως δόθηκε στους Ανωγειανούς εκ μέρους των ιστορικών, συγγραφέων κλπ ο τίτλος ΩΚΥΠΟΔΕΣ που οφείλεται στη συνεχή πολεμική και βιοποριστική ετοιμότητα, που βίωναν καθημερινά.-

Πηγές: 1) Ελληνικό Λεξικό ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ-ΦΥΤΡΑΚΗΣ. 
2) Θεοχάρης Δετοράκης ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΕΛ. 310-311
3) Βασίλης Ψιλάκης  ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ  1909 στη σελ. 142, τόμος Γ. 
4) Ι. Δ. Μουρέλλος  ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ  1931 σελ.218,   τόμος 1ος 
5) Ναπολέων Δοκανάρης ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ  ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ. Έχει δημοσιευθεί στην ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ τεύχη 256, 257 το 1980. 
6) Ευστράτιος Πίσσας Στρατηγός φωτοαντίγραφο καλλιγραφημένης σελίδας που αφορά τους Ανωγειανούς.
7) Γιώργος Παράσχος Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ Ηρακλείου 4-1-2011. 
 8) Aπομνημονεύματα Εμμαν. Χαιρέτη ή Τορπίλη δασκάλου από τα Ανώγεια.
 9) Απομνημονεύματα γιατρού Γεωργίου Δακανάλη.
10) Γιώργης Σμπώκος ΑΝΩΓΕΙΑ Η Ιστορία Μέσα από τα Τραγούδια της. Σελ.163-165.
11) Γιώργης Κάββος ΓΕΡΜΑΝΟΙΤΑΛΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ  ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΡΗΤΗΣ 1941-1944 ΣΕΛ.365 .

                                             Ανώγεια   12 Αυγούστου 2015 

           

Ο σπήλιος στου Ρούβα